Ο ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ: ΤΟ ΝΕΡΟ ΕΙΝΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ

Θαλής ο Μιλήσιος

Η δράση του Θαλή τοποθετείται όχι νωρίτερα από τις αρχές του 6^ου αιώνα π.Χ. Διακρίθηκε στην ακμάζουσα Μίλητο της εποχής εκείνης ως πολιτικός σύμβουλος και κυρίως ως πρωταγωνιστής μιας νέας μορφής γνώσης: μιας γνώσης πρακτικής, μη θρησκευτικής, ουσιαστικά τεχνολογικής. Πιθανόν κατάγονταν από οικογένεια φοινικικής προέλευσης. Τις μαθηματικές έννοιες που παρέλαβε από την ανατολή τις χρησιμοποίησε για να επιλύσει πρακτικά προβλήματα (υπολογισμός απόστασης μεταξύ πλοίων, πρόβλεψη εκλείψεων κ.α.). Τις γνώσεις τις χρησιμοποίησε συχνά τόσο προς ίδιο όφελος (προβλέποντας ότι κάποια χρονιά θα είναι ευνοϊκή για τη σοδειά της ελιάς, αγόρασε όλα τα ελαιοτριβεία, τα οποία εν συνεχεία πούλησε σε υψηλή τιμή) όσο και σε μηχανικές εφαρμογές (εκτροπή ενός ποταμού), ωστόσο, στην αρχαιότητα δεν υπήρχε κανένα έργο του οποίου συγγραφέας να ήταν ο Θαλής.

Κοσμολογία

Στην κοσμολογία του Θαλή κυρίαρχο ρόλο παίζει το νερό. Σύμφωνα με το Θαλή:

Η Γη στηρίζεται (δηλαδή επιπλέει) στο νερό

Το νερό είναι η αρχή των πάντων

Το πώς ο Θαλής έφτασε σε αυτή τη θεωρία δεν είναι γνωστό. Ίσως να τον ώθησαν σ'; αυτή λόγοι απ'; το χώρο της κοσμολογίας ή της μετεωρολογίας, ή του ναυτικού πολιτισμού των ιωνικών πόλεων απ'; όπου και κατάγεται ή τέλος επιρροές από κοσμογονικούς μύθους της Εγγύς Ανατολής.

Το ότι η γη στηρίζεται στο νερό οπωσδήποτε θυμίζει την αντίληψη που συναντάμε στον Όμηρο και στον Ησίοδο, ότι δηλαδή ένας ποταμός, ο Ωκεανός, περιβρέχει τη Γη και είναι η πηγή όλων των νερών. Η ιδέα ωστόσο ότι η Γη επιπλέει στο νερό είναι περισσότερο συγκρίσιμη με αντίστοιχες ιδέες της αιγυπτιακής και Βαβυλωνιακής μυθολογίας. Για ποιο λόγο ο Θαλής υποστήριξε κάτι τέτοιο δεν είναι γνωστό. Πιθανόν στην κίνηση του νερού να ήθελε να αποδώσει την αιτία των σεισμών.

Άγνωστο παραμένει και το τι ακριβώς εννοούσε ο Θαλής όταν έλεγε ότι το νερό είναι «αρχή των πάντων», μπορούμε ωστόσο να εικάσουμε ότι πιθανόν απαντούσε σε μια σειρά ερωτημάτων όπως:

«από τι έγινε ο κόσμος»_____«όλα προήλθαν απ'; το νερό» ή

«από τι αποτελείται ο κόσμος»_____«όλα τα πράγματα αποτελούνται από το νερό» ή και στα δύο, ότι δηλαδή το νερό εκτός από κοσμογονική αρχή είναι και το βασικό συστατικό όλων των πραγμάτων.

Το σημαντικό είναι ότι το νερό παύει να είναι θεός και αναγνωρίζεται μόνο ως φυσικό σώμα.

Η προβληματική του για τον κόσμο δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ούτε προφιλοσοφική ούτε μη ορθολογική. Σημασία ωστόσο έχει ότι ο Θαλής μπόρεσε να αναγάγει τα πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου σε μια απρόσωπη, μοναδική και ενιαία αρχή. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει - παρά τις διατυπωθείσες κατά καιρούς ενστάσεις - να μην αρνούμαστε στο Θαλή τον χαρακτηρισμό του φιλοσόφου, του πρώτου μάλιστα φυσικού εκείνου που προετοίμασε τον δρόμο για τις μεγαλειώδεις κοσμολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν.

Θεολογία

Ο Θαλής διαπιστώνοντας ότι μερικά είδη πέτρας, όπως ο μαγνήτης, μπορούν να έχουν περιορισμένη ικανότητα κίνησης, σκέφτηκε ότι έχουν ψυχή, καθώς η ψυχή εκείνη την εποχή πηγή της ζωής και της κίνησης και κατέληξε ότι «ο κόσμος είναι γεμάτος από θεούς» εννοώντας μ'; αυτό ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι, κατά κάποιον τρόπο, ζωντανός και έμψυχος, γεγονός που πιστοποιεί η κίνηση, η οποία είναι και απόδειξη ζωής. Η ουσία της αντίληψης του Θαλή ήταν ότι η ψυχή ή η ζωή καλύπτει ένα φάσμα πολύ μεγαλύτερο απ'; όσο φαίνεται. Η άποψη ότι η ύλη έχει ζωή έχει συχνά αποκληθεί με το νεώτερο όρο «υλοζωϊσμός». Σύμφωνα με αυτόν δομικό υλικό του κόσμου θεωρείται το φυσικό στοιχείο, ως αδιάσπαστη ενότητα ύλης και ενέργειας.

Γεωμετρία

Η παράδοση κατατάσσει το Θαλή μεταξύ των «επτά σοφών» και τον σκιαγραφεί ως άνθρωπο με πλατιές γνώσεις και μεγάλη επινοητικότητα σε διάφορους τομείς, όπως στη γεωμετρία, στην αστρονομία στη μηχανική κ.α. Ωστόσο είναι δύσκολο να εξακριβώσουμε ποια είναι ακριβώς η συμβολή του Θαλή στην ιστορία των μαθηματικών. Σύμφωνα με την παράδοση διάφορες μαθηματικές προτάσεις όπως ότι «η διάμετρος διαιρεί τον κύκλο σε δύο ίσα μέρη» ή ότι «οι παρά τη βάση γωνίες ενός ισοσκελούς τριγώνου είναι ίσες» αποδίδονται στον Θαλή. Η ιστορική κριτική, ωστόσο, είναι επιφυλακτική σε ό,τι αφορά την ορθότητα των πληροφοριών που μας έχει κληροδοτηθεί καθώς στην Αρχαιότητα δεν υπήρχε κανένα έργο του οποίου ο συγγραφέας να ήταν ο Θαλής. Ούτε ο Ηρόδοτος, ούτε ο Πλάτωνας, ούτε ο Αριστοτέλης, ούτε ο μαθητής του Εύδημος, ούτε φυσικά ο Πρόκλος είχαν στα χέρια τους κάποιο γραπτό κείμενο του Θαλή. Υπό αυτές τις συνθήκες, πρέπει να είμαστε πολύ επιφυλακτικοί απέναντι σε αυτά που μας έχουν παραδοθεί.

Επίσης δεν μπορεί να γίνεται λόγος για αληθινές αποδείξεις των παραπάνω προτάσεων από το Θαλή. Την εποχή εκείνη έλειπαν τόσο το λογικό υπόβαθρο όσο και η αξιωματική συγκρότηση που κάνουν δυνατή μια μαθηματική απόδειξη. Αλλά και πέρα από αυτό, η δομή των πρώιμων μαθηματικών της εποχής του Θαλή δεν θα μπορούσε να είναι τόσο αυστηρά λογική ώστε να επιζητείται η απόδειξη πραγμάτων τόσο προφανών όπως για παράδειγμα η ισότητα των δύο μερών στα οποία χωρίζει η διάμετρος τον κύκλο. Η συμβολή, λοιπόν, του Θαλή δεν πρέπει να αναζητηθεί στην απόδειξη αυτών των προτάσεων αλλά στο ότι τα θέματα που μελέτησε ήταν η ομοιότητα μερικών απλών σχημάτων με ίσες γωνίες, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες μια ομοιότητα μετατρέπεται σε ισότητα και οι ιδιότητες μερικών συμμετρικών σχημάτων.

Η σημαντικότερη, όμως, συμβολή του Θαλή και γενικότερα των Ιώνων γεωμετρών του 6^ου αιώνα π.Χ. είναι ότι για πρώτη φορά εισήγαγαν ένα νέο ρόλο στο γεωμετρικό σχήμα, ένα ρόλο που δεν είχε στο παρελθόν. Αν και στους αιγυπτιακούς παπύρους και στις βαβυλωνιακές πινακίδες συναντάμε συχνά χαραγμένα γεωμετρικά σχήματα ο ρόλος τους μέχρι τότε ήταν τελείως επουσιώδης, καθώς τα γεωμετρικά σχήματα χρησίμευαν απλώς για να σημειωθούν σε αυτά οι αριθμητικές τιμές των δεδομένων του εκάστοτε προβλήματος (μήκος, ποσότητα κλπ). Με τους Ίωνες φαίνεται ότι το σχήμα γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία, αντικείμενο μελέτης και μαθηματικού στοχασμού. Η χάραξη του σχήματος, ή η θεώρηση του και ο στοχασμός με σκοπό την απόκτηση της γνώσης, η παρατήρηση των βασικών ιδιοτήτων του και στη συνέχεια η δικαιολόγηση του ισχυρισμού (σε ό,τι αφορά τις ιδιότητες) προς τον «άλλο», τον συνομιλητή, αποτελούν ουσιαστικά χαρακτηριστικά του νέου ρόλου του σχήματος, ο οποίος έμελλε να αποτελέσει κρίσιμο παράγοντα για να γνωρίσει η γεωμετρία, στους δύο αιώνες που επακολούθησαν, αυτή την τόσο εντυπωσιακή ανάπτυξη, που κορυφώθηκε με τη συγγραφή των Στοιχείων από τον Ευκλείδη, γύρω στο 300 π.Χ. Και αυτή είναι, ίσως η σημαντικότερη συνεισφορά του Θαλή και των Ιώνων στην ιστορία των μαθημάτικών

Έπ' ονόματι του Θαλού φέρονται τα κάτωθι αποφθέγματα:

Πρεσβύτατον των όντων θεός· άγέννητον γάρ.
(Αρχαιότατο κατά τήν ήλικίαν έκ των όντων είναι ό θεός, διότι είναι κάτι τό όποιον δέν Έχει γέννηση).

Κάλλιστον κόσμος ποίημα γαρ θεού.. (Τό ωραιότερο πράγμα είναι
ο κόσμος, διότι είναι δημιούργημα του θεού).

Μέγιστον τόπος άπαντα γαρ χωρεί.
(Τό μέγιστον πράγμα είναι ό τόπος, διότι χωρεί τά πάντα).

Τάχιστον νούς, δια παντός γάρ τρέχει.
(Τάχιστος είναι ό νούς, διότι διά της διαδρομής του διατρέχει τό σύμπαν).

Ίσχυρότατον ανάγκη, κρατεί γάρ πάντα.
(Ίσχυρότατον είναι ή ανάγ­κη, διότι υπερισχύει όλων).

Σοφώτατον χρόνος, ανευρίσκει γάρ πάντα.
(Σοφώτατον είναι ό χρό­νος, διότι ανακαλύπτει τά πάντα).

Ουδέν, έφη, τόν θάνατον διαφέρειν του ζην. «Σύ ούν — έφη τις — διά τί ούκ αποθνήσκεις;» «Οτι — έφη — ουδέν διαφέρει».
(Ούδεμίαν, είπε, έχει διαφοράν ό θάνατος από τήν ζωήν. «Σύ λοιπόν,
— του είπε κάποιος — διατί δέν αποθνήσκεις;». «Διότι — άπεκρίθη
— δέν υπάρχει καμμία διαφορά»).

Προς τόν πυθόμενον τί πρότερον γεγόνοι, νύξ ή ήμερα, «ή νύξ — έφη,— μιά ήμερα πρότερον».
(Προς εκείνον, όστις τόν ηρώτησε: «Ποίον έχει υπάρξει προγενεστέρως από τό άλλο, ή νύξ ή η ήμερα;», «ή νύκτα, — είπε — κατά μίαν ήμέραν»).

Ήρώτησέ τις αυτόν εί λήθοι θεούς άνθρωπος άδικων «άλλ' ουδέ διανοούμενος», έφη.
(Κάποιος τόν ρώτησε, εάν ό άνθρωπος, διαπράττων αδικίας, διαφεύγη τήν προσοχήν των θεών. Αυτός δέ άπε­κρίθη ότι, ουδέ όταν σκέπτεται διαφεύγει τήν προσοχήν τών θεών)».

Προς τόν μοιχόν έρόμενον, εί όμόσειε μή μεμοιχευκέναι, «ού χεί­ρον,— έφη—της μοιχείας έπιορκία»
(Προς τόν μοιχόν, όστις τόν ηρώτησεν, έάν έπρεπε νά διαβεδαιώση δι' όρκου ότι δέν είχε δια­πράξει μοιχείαν, απήντησε: «Δέν είναι χειρότερα από τήν μοιχείαν ή έπιορκία»).

Ερωτηθείς τί δύσκόλον, έφη «τό εαυτόν γνώναι» τί δέ ευκολον «τω άλλω ύποθέσθαι» τί ήδιστον, «τό έπιτυγχάνειν» τί τό θείον, «τώ μήτε αρχήν έχον μήτε τελευτήν» τί δέ καινόν είη τεθεαμένος, έφη: «γέροντα τύραννον».
(Ερωτηθείς τί είναι δύσκολον, άπεκρί­θη: «Τό νά γνωρίσης τόν εαυτόν σου». Ερωτηθείς δέ τί είναι εύκολον, άπεκρίθη: «Νά δώσης συμβουλάς είς άλλον». Τί είναι εύχαριστότατον; Τό νά έχη κανείς επιτυχίας». Τί είναι τό θείον; «Εκείνο τό όποιον δέν έχει ούτε αρχήν ούτε τέλος». Ερωτηθείς δέ τί πράγμα πρωτοφανές (δηλαδή σπανιώτατον) έχει ίδει, άπε­κρίθη: «Γέροντα τύραννον» [δηλαδή οι τύραννοι δέν ζουν διά νά φθάσουν είς γήρας).

Πώς άν τις άτυχίαν ράστα φέροι, «εί τους εχθρούς χείρον πράσσοντας βλέποι».
(Πώς κανείς θά ήδύνατο νά ύποφέρη κατά τόν εύκολώτερον τρόπον τά άτυχύματα; άπεκρίθη: «Έάν βλέπη τους εχ­θρούς του νά είναι είς δυστυχεστέραν κατάστασιν»).

Πώς άν άριστα και δικαιότατα διώσαιμεν, «έάν & τοις άλλοις έπιτιμώμεν, αυτοί μή δρώμεν».. (Πώς θά ήτο δυνατόν νά ζήσωμεν κατά τρόπον άριστον και δικαιότατον; «Οταν δέν πράττωμεν οί ίδιοι εκείνα, διά τά όποια άποδοκιμάζομεν τους άλλους»).

Τίς ευδαίμων, «ο τό μέν σώμα υγιής, τήν δέ ψυχήν εύπορος, τήν δέ φύσιν ευπαίδευτος» (Ποίος είναι ευδαίμων; (Εκείνος, όστις είναι κατά τό σώμα υγιής, κατά τό πνεύμα εφευρετικός, και ως προς τήν φυσικήν του κατάστασιν επιδεκτικός παιδείας»),

«Φίλων παρόντων και απόντων μεμνησθαί», φησί.
(Λέγει ό Θαλής: «Νά ενθυμείται κανείς τους φίλους του και όταν είναι παρόντες και Όταν είναι απόντες»).

Μή τήν όψιν καλλωπίζεσθαι, άλλα τοις έπιτηδεύμασιν είναι καλόν.
(Δέν πρέπει νά καλλωπίζη κανείς τήν έξωτερικήν του έμφάνισιν, άλλα νά είναι ωραίος ως προς τους συστηματικούς τρόπους της ζωής του).

Μή πλούτει — φησί — κακώς, μηδέ διαδαλλέτω σέ λόγος προς τους πίστεως κεκοινωνηκότας.
(Νά μή αποκτάς πλούτη — λέγει — μέ άσχημον τρόπον, και τά λόγια νά μή σέ κάμνουν, ώστε νά έρχε­σαι είς έχθραν μέ ανθρώπους, προς τους οποίους έχεις συνάψει δεσμούς εμπιστοσύνης).

Ους άν εράνους είσενέγκης — φησί — τοις γονεύσιν, τους αυτούς προσδέχου και παρά των τέκνων.
(Οποίου είδους περιποιήσεις ήθελες προσφέρει είς τους γονείς σου— λέγει — αναλόγου είδους περιποι­ήσεις νά περιμένης καί από τά τέκνα σου).

Τόν Νείλον, είπε, πληθύειν άνακοπτομένων τών ρευμάτων υπό των ετησίων εναντίων όντων.
(Είπεν ότι ο Νείλος πλημμυρίζει, επει­δή τά ρεύματα του ανακόπτονται από τους ετησίας ανέμους

Posted in: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ