Το Πανεπιστήμιό μας προσπαθεί να διατηρήσει μια παλιά παράδοση. Οι φοιτητές που ακολουθούν την κατεύθυνση της Αρχαιολογίας κάνουν στη διάρκεια των σπουδών τους μια σειρά μαθημάτων στην Ιταλία ή στη Μ. Ασία, σε μέρη δηλαδή που διαθέτουν πλούσιες και σημαντικές ελληνικές αρχαιότητες, η γνώση των οποίων είναι απαραίτητη για την όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη επιστημονική τους κατάρτιση. Τα τελευταία χρόνια, λόγω των τεταμένων σχέσεών μας με την Τουρκία, οι «εξορμήσεις» αυτές έχουν περιοριστεί κυρίως στην Ιταλία, στη Βόρεια ή στη Νότια, συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της Σικελίας. Συχνότερα μάλιστα προτιμάται το δεύτερο σκέλος αυτής της διάζευξης, αφού τα έξοδα για τη Νότια Ιταλία και Σικελία είναι πιο προσιτά για το βαλάντιο του μέσου έλληνα φοιτητή. Γιατί πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τη δαπάνη για τις απαιτούμενες μετακινήσεις, διανυκτερεύσεις και λοιπά την αναλαμβάνουν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες, μια και η πανεπιστημιακή νομοθεσία δεν προβλέπει χρηματοδότηση ή έστω κάποια οικονομική ενίσχυση για σεμινάρια ή πρακτική εξάσκηση στο εξωτερικό. Ελλάς στο… μεγαλείο σου! Σημειώνεται ότι η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, με τον διευθυντή της καθηγητή Α. di Vita, μας βοηθά στο να εξασφαλιστεί δωρεάν η προσπέλαση στους αρχαιολογικούς χώρους και στα αρχαιολογικά μουσεία που έχουν επιλεγεί για τα σχετικά μαθήματα.
* Ελληνες και Καρχηδόνιοι
Είναι αδύνατον στις περιορισμένες αυτές γραμμές να παρουσιαστούν οι εντυπώσεις μιας τέτοιας πολυήμερης πορείας, που καθημερινά αρχίζει σχεδόν με την ανατολή του ήλιου και τελειώνει μετά τη δύση του. Εδώ, και τελείως επιγραμματικά, θα μνημονευθούν οι κυριότεροι σταθμοί ενός πρόσφατου ταξιδιού αρχίζοντας από τον Τάραντα, τη λαμπρή αποικία των Σπαρτιατών, οι αρχαιότητες του οποίου θυσιάστηκαν στον βωμό μιας καλπάζουσας όσο και άναρχης ανάπτυξης. Ετσι, τα θαυμαστά εκθέματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τα πενιχρά αρχαιολογικά λείψανα που συμβαίνει να σώζονται σήμερα σε διάφορα σημεία της πόλης. Στο Μεταπόντιο, τον επόμενο σταθμό, εκεί όπου τέλειωσε τον βίο του ο θρυλικός Πυθαγόρας, εντυπωσιάζεται κανείς και συγχρόνως προβληματίζεται από τις ρηξικέλευθες αναστηλώσεις που έχουν επιχειρηθεί στο ιερό του Απόλλωνος Λυκείου και κυρίως στο θέατρο – εκκλησιαστήριο. Στη γειτονική Ηράκλεια (σημερινό Policoro), όπως και στη Σύβαρι, ξακουστή για τον ηδυπαθή βίο των κατοίκων της, φροντισμένες περιοδικές εκθέσεις σκιαγραφούσαν την παρουσία των Ελλήνων στη Δύση. Τόσο εδώ όσο και σε άλλους εκθεσιακούς χώρους εύκολα διαπιστώνει κανείς τους τρόπους που εφευρίσκουν οι ιταλοί συνάδελφοι προκειμένου να φέρουν τον κόσμο και μάλιστα τους νέους στα μουσεία. Η παρουσία της Περσεφόνης, της θεάς του Κάτω Κόσμου και της γονιμότητας, που τόσο πολύ λατρεύτηκε από τους Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι ιδιαίτερη αισθητή στους πλούσιους Λοκρούς, ενώ στο γειτονικό Ρήγιο, στη μύτη της μπότας που σχηματίζει η ιταλική χερσόνησος, οι περίφημοι χάλκινοι πολεμιστές του Riace εξακολουθούν να αποτελούν τον κύριο πόλο έλξης των επισκεπτών του μουσείου.
Το Κεφαλοίδιον (σημερινή Cefalu) ήταν ο πρώτος σταθμός επί σικελικού εδάφους. Εδώ, όπου ηχούσε κάποτε το σουραύλι του ωραίου βουκόλου Δάφνιδος, τα ψηφιδωτά του καθεδρικού ναού αποκαλύπτουν πολύ χαρακτηριστικά την επίδραση του Βυζαντίου στη Σικελία του 12ου αι. Η ακρόπολη της γειτονικής Ιμέρας, της πατρίδας του περίφημου λυρικού ποιητή Στησιχόρου, έχοντας την τύχη να είναι απαλλαγμένη από μεταγενέστερες οικοδομές, ανασκάπτεται συστηματικά. Τα ερείπια ενός μεγάλου ναού υπενθυμίζουν εδώ την αποφασιστικής σημασίας νίκη που πέτυχαν, πριν από 2.500 περίπου χρόνια, οι Ελληνες της Δύσης εις βάρος των Καρχηδονίων.
Στο Παλέρμο, στον αρχαίο Πάνορμο, μια από τις κύριες καρχηδονιακές πόλεις της Σικελίας, εύκολα διαπιστώνει κανείς, από τα εκθέματα του εκεί Αρχαιολογικού Μουσείου και μιας προσωρινής έκθεσης σχετικής με τους Φοίνικες στη Δύση, τη μεγάλη επίδραση των Ελλήνων στους Καρχηδονίους. Η Εγεστα, το πολιτικό κέντρο των Ελύμων, ενός μυστηριώδους λαού της Σικελίας, συναρπάζει με τον υπέροχο μισοτελειωμένο ελληνικό ναό της, όπως και με το θέατρο που προσφέρει μια πανοραμική θέα. Ο περιβάλλων χώρος, αλώβητος από σύγχρονες οικοδομικές δραστηριότητες, παρέχει μια καλή εικόνα για το πώς θα ήταν τα μέρη αυτά κατά την αρχαιότητα.
* Ναοί και θέατρα μνημεία τέχνης
Ο Ερυξ, η ιερή πόλη των Ελύμων, σκαρφαλωμένος πάνω σε ψηλούς και απότομους βράχους, αποζημιώνει τους επισκέπτες του με μια ανεπανάληπτη θέα. Το μάτι, από εδώ ψηλά, πραγματικά ηδονίζεται καθώς αγναντεύει ένα μεγάλο μέρος της Σικελίας και τη Μεσόγειο να απλώνεται στο άπειρο. Στη Μοτύη, στο νησάκι κοντά στη δυτικότερη ακτή της Σικελίας όπου οι Καρχηδόνιοι έκτισαν την ομώνυμη πόλη τους, ο επισκέπτης, ανάμεσα στα άλλα, θα εντυπωσιαστεί με τον «κώθωνα», ένα θαυμαστό τεχνητό λιμάνι, ενώ στο μικρό Μουσείο θα απολαύσει ένα αριστουργηματικό μαρμάρινο άγαλμα ένοπλου χορευτή του 5ου αι. π.Χ., που ήλθε σχετικά πρόσφατα στο φως.
Ο Σελινούς, η δυτικότερη σημαντική ελληνική πόλη της Σικελίας, ξαφνιάζει με τον αριθμό των ερειπωμένων ναών της. Τα τείχη, οι οικοδομικές νησίδες που ορίζονται από κάθετους και οριζόντιους δρόμους, τα ιερά της, αποτελούν αψευδείς μάρτυρες του ένδοξου παρελθόντος της. Στην πόλη του θείου Εμπεδοκλή αλλά και του Λουίτζι Πιραντέλο, στον Ακράγαντα, συμβαίνει να έχουμε τους περισσότερους αρχαίους ελληνικούς ναούς που στέκονται ακόμη όρθιοι. Εδώ ξεχωρίζει με τις γιγάντιες διαστάσεις του και ο ναός του Ολύμπιου Δία, ένας από τους μεγαλύτερους ελληνικούς ναούς της αρχαιότητας. Οι κίονές του είχαν ύψος που έφτανε τα 20 μ., ενώ η κάτω διάμετρός τους τα 4 μ. Τα τείχη της Γέλας, όπου πέθανε ο Αισχύλος, συμβαίνει να σώζονται σε απίστευτα καλή κατάσταση, αν αναλογιστούμε ότι το πάνω μέρος τους ήταν πλίνθινο, δημιουργώντας έτσι μύρια προβλήματα στη συντήρησή τους.
* Το ζωντανό μεγαλείο
Και ερχόμαστε στις Συρακούσες, την ένδοξη αποικία της Κορίνθου, την πατρίδα του σοφού όσο και πολυμήχανου Αρχιμήδη, την αδιαφιλονίκητη πρωτεύουσα του Ελληνισμού της Σικελίας. Το μοντέρνο Αρχαιολογικό Μουσείο της δίκαια φέρει το όνομα του Paolo Orsi, του πρωτοπόρου ιταλού αρχαιολόγου, που μόχθησε να φέρει στο φως τις αρχαίες ελληνικές αποικίες της Δύσης και ιδιαίτερα της Σικελίας. Σήμερα, εκτός από ορισμένους ναούς, οι πιο εντυπωσιακές της αρχαιότητες είναι τα αρχαία τείχη, το θέατρο και τα φοβερά της λατομεία, στα οποία ρίχτηκαν και αφανίστηκαν χιλιάδες αθηναίοι αιχμάλωτοι, μετά την πανωλεθρία που υπέστη ο αθηναϊκός στρατός στη Σικελία το 413 π.Χ.
Στη Νάξο, την παλιότερη ελληνική αποικία της Σικελίας (ιδρύθηκε γύρω στα 734-733 π.Χ.), τα τείχη, κτισμένα με ηφαιστειακούς λίθους της Αίτνας, αποτελούν το καλύτερα ως σήμερα σωζόμενο μνημείο της, ενώ το γειτονικό Ταυρομένιο, η γνωστή μας Taormina, σκαρφαλωμένη ψηλά σε απότομους βράχους, μαγεύει τον επισκέπτη της με την απαράμιλλη θέα που προσφέρει. Από το θέατρό της, που συμβαίνει να σώζει και μεγάλο τμήμα της σκηνής του, και με φόντο την Αίτνα, αντικρίζει κανείς τοπία σπάνιας ομορφιάς, ενώ ανεπανάληπτη είναι και η θέα προς τις βραχώδεις όσο και καταπράσινες ακτές.
Παίρνοντας για μια ακόμη φορά το ταξίδι του γυρισμού αναρωτηθήκαμε με παράπονο πότε επιτέλους το ελληνικό κράτος, αφήνοντας τα όμορφα τα λόγια τα μεγάλα, θα στραφεί και σε πιο ουσιώδη πράγματα, όπως π.χ. είναι η ίδρυση ενός Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στα μέρη αυτά, όπου οι άνθρωποι και τα μνημεία μιλούν συνεχώς για αρχαία Ελλάδα; Αλλωστε η ίδια η ελληνική γλώσσα, εκτός από τις ονομασίες των οδών των πόλεων και των χωριών σε όλη τη Σικελία και την Κάτω Ιταλία, ζει ακόμη στα απόμακρα χωριά του Aspromonte της Καλαβρίας και κυρίως του Salento της Απουλίας, ενώ παντού είναι ζωντανό το αρχαίο ελληνικό μεγαλείο. Πολλοί από τους ανθρώπους που συναντούσαμε μας αντιμετώπιζαν σαν γνωστά τους πρόσωπα και μας έκαναν να νομίζουμε ότι ψιλοτραγουδούσαν τα λόγια ενός παλιού ναπολιτάνικου τραγουδιού: «Anche noi fumo Greci» («Και εμείς υπήρξαμε κάποτες Ελληνες»).
Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
