«Όποιος τώρα από όλους τους χορευτές χορέψει με περισσότερη χάρη». Είναι μια φράση που σήμερα ίσως δεν συγκινεί κανέναν. Αν συνειδητοποιήσει, όμως, ότι αυτή η φράση είναι γραμμένη εδώ και 5.000 χρόνια σε ένα αγγείο, όπως η Οινοχόη του Διπύλου, τότε πράγματι θα αισθανθεί να υγραίνονται από συγκίνηση οι οφθαλμοί του!... Διαβάστε το κείμενο που ακολουθεί, που έχει να κάνει με τη γραφή και την Οινοχόη του Διπύλου!..
Γραφή είναι η τέχνη της χάραξης γραμμικών σχημάτων (στην αρχή πάνω σε σκληρή ύλη (πέτρα), αργότερα με τη χρησιμοποίηση της βαφής και σε μαλακή ύλη), με την οποία παριστάνονται διάφορα σύμβολα ή εικόνες που έχουν από πριν καθορισμένη σημασία (γράμματα) και με το συνδυασμό αυτών των γραμμάτων δημιουργία λέξεων, φράσεων και νοημάτων.
Χρησιμοποιείται στην προσπάθεια του ανθρώπου να κάνει αντιληπτή τη σκέψη του σε άλλους συνανθρώπους του, να μεταφέρει τις γνώσεις και τις σκέψεις του σε μεγάλες αποστάσεις και να τις διαιωνίζει. Η γραφή γεννήθηκε από αυτήν την ανάγκη του ανθρώπου, αλλού νωρίτερα και αλλού αργότερα, στα διάφορα μέρη της γης.
Η πρώτη μορφή της ήταν η προσπάθεια πιστής ζωγραφικής αναπαράστασης των διάφορων αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου, με την οποία ή εννοούσαν αυτά τα ίδια τα αντικείμενα τα οποία και ζωγράφιζαν ή διάφορες άλλες ιδέες που αντιστοιχούσαν στη ζωγραφική τους. Γι' αυτό το λόγο και η γραφή αυτή ονομάζεται ιδεογραφική και τα γράμματα της γραφής αυτής λέγονται ιδεογραφήματα. Από την ιδεογραφική γραφή προήρθε η ονομαζόμενη εικονογραφική.
Ιερογλυφική γραφή
Κύριος εκπρόσωπος της εικονογραφικής γραφής είναι η από το 3.000 - 4.000 π.Χ. δημιουργημένη γραφή των αρχαίων Αιγυπτίων, η ονομαζόμενη ιερογλυφική, που κάθε σύμβολό της εκφράζει ή έννοια ή λέξη ή συλλαβή ακόμη και ένα μόνο γράμμα. Την ίδια εποχή αναπτύχθηκε και το σφηνοειδές σύστημα γραφής από τους κατοίκους της Μεσοποταμίας, που είναι γραφή που αποτελείται από μερικές γραμμές που έχουν λίγη μόνο ομοιότητα με τις παλιές εικόνες. Η γραφή αυτή λέγεται γραμμογραφική και διαιρείται στη συλλαβογραφική γραφή, όταν με κάθε σύμβολο υπονοούσαν μία συλλαβή και τη φθογγογραφική, όταν κάθε σύμβολο αποδίνει μόνο ένα φθόγγο.
Τη γραφή αυτή χρησιμοποίησαν και οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδας. Τη γραφή αυτή διατήρησαν οι Έλληνες σχεδόν ως το 1000 π.Χ., οπότε χρησιμοποίησαν το ονομαζόμενο φθογγογραφικό ή ακρόφωνο σύστημα, εξελίξεις του οποίου αποτελούν οι γραφές των Ελλήνων και η από τους Έλληνες παρμένη γραφή των λατινικών λαών, από την οποία προέρχονται όλες σχεδόν οι νεολατινικές γραφές.
Όπως ήδη αναφέραμε, το πρώτο βήμα στην ανακάλυψη της γραφής πρέπει να δημιουργήθηκε με τη ζωγραφική απεικόνιση των διάφορων αντικειμένων. Έχουν βρεθεί σε ολόκληρο τον κόσμο πάρα πολλά σπήλαια που περιέχουν ωραιότατες τοιχογραφίες, που απεικονίζουν τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων αυτών, τα κυνήγια που έκαναν και γενικά μας δίνουν μια εικόνα της πολιτιστικής τους στάθμης.
Η εξέλιξη της γραφής αυτής (ιερογλυφικής) διαβάστηκε για πρώτη φορά από το Γάλλο αρχαιολόγο Σαμπολιόν. Η γραφή αυτή λεγόταν ιερογλυφική, γιατί την έγραφαν ιερείς. Πράγματι η ιερογλυφική γραφή είναι φοβερά δύσκολη τόσο απ' την πλευρά της συγγραφής, όσο και απ' την πλευρά της ανάγνωσης. Στην αρχαία Αίγυπτο μόνο οι ιερείς είχαν τη δυνατότητα να τη μελετήσουν και να τη μάθουν, γιατί η γνωριμία με τη γραφή απαιτούσε ασχολία πολλών χρόνων. Εκτός από τους ιερείς υπήρχαν ειδικοί άνθρωποι, κάτι σαν επιστήμονες εκείνης της εποχής, οι ονομαζόμενοι γραφείς.
Τη γραφή αυτή χρησιμοποίησαν και οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδας. Τη γραφή αυτή διατήρησαν οι Έλληνες σχεδόν ως το 1000 π.Χ., οπότε χρησιμοποίησαν το ονομαζόμενο φθογγογραφικό ή ακρόφωνο σύστημα, εξελίξεις του οποίου αποτελούν οι γραφές των Ελλήνων και η από τους Έλληνες παρμένη γραφή των λατινικών λαών, από την οποία προέρχονται όλες σχεδόν οι νεολατινικές γραφές.
Όπως ήδη αναφέραμε, το πρώτο βήμα στην ανακάλυψη της γραφής πρέπει να δημιουργήθηκε με τη ζωγραφική απεικόνιση των διάφορων αντικειμένων. Έχουν βρεθεί σε ολόκληρο τον κόσμο πάρα πολλά σπήλαια που περιέχουν ωραιότατες τοιχογραφίες, που απεικονίζουν τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων αυτών, τα κυνήγια που έκαναν και γενικά μας δίνουν μια εικόνα της πολιτιστικής τους στάθμης.
Η εξέλιξη της γραφής αυτής (ιερογλυφικής) διαβάστηκε για πρώτη φορά από το Γάλλο αρχαιολόγο Σαμπολιόν. Η γραφή αυτή λεγόταν ιερογλυφική, γιατί την έγραφαν ιερείς. Πράγματι η ιερογλυφική γραφή είναι φοβερά δύσκολη τόσο απ' την πλευρά της συγγραφής, όσο και απ' την πλευρά της ανάγνωσης. Στην αρχαία Αίγυπτο μόνο οι ιερείς είχαν τη δυνατότητα να τη μελετήσουν και να τη μάθουν, γιατί η γνωριμία με τη γραφή απαιτούσε ασχολία πολλών χρόνων. Εκτός από τους ιερείς υπήρχαν ειδικοί άνθρωποι, κάτι σαν επιστήμονες εκείνης της εποχής, οι ονομαζόμενοι γραφείς.
Η επιγραφή της Ροζέτας
Στα νεότερα χρόνια η ανάγνωση της ιερογλυφικής γραφής οφείλεται στην ανακάλυψη της τρίγλωσσης επιγραφής της Ροζέτας. Αυτή είναι γραμμένη στα ιερογλυφικά, στη δημοτική αιγυπτιακή γραφή και στην ελληνική. Με το συσχετισμό αυτό των γραφών μεταξύ τους κατόρθωσε ο Σαμπολιόν να τη διαβάσει. Κάθε συλλαβή της είναι και ένα ιδιαίτερο γραφικό σύμβολο. Αργότερα το σύμβολο έχασε την αρχική σημασία του και σήμαινε το πρώτο γράμμα του.
Άλλη σπουδαία γραφή, εκτός της ιερογλυφικής και της σχιστοειδούς είναι αυτή που δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο, αλλά σαφώς διαφορετική από την καθαυτό ελληνική γραφή, παρόλο που αποτελεί ρίζα αυτής η κρητική γραφή.
Άλλη σπουδαία γραφή, εκτός της ιερογλυφικής και της σχιστοειδούς είναι αυτή που δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο, αλλά σαφώς διαφορετική από την καθαυτό ελληνική γραφή, παρόλο που αποτελεί ρίζα αυτής η κρητική γραφή.
Η Κρητική γραφή – Ο Δίσκος της Φαιστού
Όπως είναι γνωστό, στην Κρήτη αναπτύχθηκε ένας σπουδαίος πολιτισμός, ο μινωικός, που από τα αρχαιολογικά ευρήματά του βλέπομε καθαρά την εξέλιξη της κρητικής γραφής. Το περιφημότερο μνημείο κρητικής γραφής είναι ο δίσκος της Φαιστού, που ανακαλύφτηκε τον Ιούλιο του 1908 στα ερείπια του ανακτόρου της Φαιστού. Είναι ένας πήλινος δίσκος με μοναδικά στον κόσμο σχέδια (γράμματα) που όμως, δυστυχώς δεν έχει διαβαστεί ακόμα, αν και πριν πολλά χρόνια ο Βούλγαρος ακαδημαϊκός Βλαδίμηρος Γκεοργκίεφ, είχε ανακοινώσει ότι πέτυχε την αποκρυπτογράφησή του.
Ο Βλαδίμηρος Γκεοργκίεφ βεβαιώνει ότι έλυσε το μυστήριο των 241 συμβόλων του δίσκου, που δε μοιάζουν με καμιά άλλη γνωστή κρητική επιγραφή.
Η αποκρυπτογράφηση του δίσκου της Φαιστού αποκαλύπτει μια ιστορία εμφύλιας διαμάχης που είχε αναστατώσει την πολιτεία της Τροίας. Πράγματι, στη μια πλευρά του δίσκου αναγράφεται η περιπέτεια μιας ηγετικής προσωπικότητας της πόλης αυτής που ονομαζόταν Ιάρα και που είχε εξοριστεί ύστερα από μια αποτυχημένη εκστρατεία του. Ο Ιάρα όμως ορκίστηκε αργότερα στο νικητή αντίπαλό του, το Σανταντιμούβα, που ήταν ο συντάκτης του περιεχομένου της επιγραφής της Φαιστού, ότι δε θα του προκαλούσε στο εξής δυσκολίες. "Ο Ιάρα, αναφέρεται επί λέξει στο δίσκο, μου πρόσφερε δημητριακά, μου εγγυήθηκε μια ζωή χωρίς ενοχλήσεις και ορκίστηκε ότι δε θα μου δημιουργούσε δυσκολίες, γιατί αυτό ήταν και το δικό του συμφέρον".
Η ανακάλυψη του Γκεοργκίεφ προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στους επιστημονικούς κύκλους, γιατί δημιουργεί ελπίδες για την αποκρυπτογράφηση και των άλλων επιγραφών σε εικονιστική επιγραφή. Αν αποδειχτεί ότι αποκρυπτογράφησε πράγματι το δίσκο της Φαιστού, υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες ότι θα γίνει γνωστή μια περίοδος χιλίων ετών της αρχαίας ιστορίας.
Ο Βλαδίμηρος Γκεοργκίεφ βεβαιώνει ότι έλυσε το μυστήριο των 241 συμβόλων του δίσκου, που δε μοιάζουν με καμιά άλλη γνωστή κρητική επιγραφή.
Η αποκρυπτογράφηση του δίσκου της Φαιστού αποκαλύπτει μια ιστορία εμφύλιας διαμάχης που είχε αναστατώσει την πολιτεία της Τροίας. Πράγματι, στη μια πλευρά του δίσκου αναγράφεται η περιπέτεια μιας ηγετικής προσωπικότητας της πόλης αυτής που ονομαζόταν Ιάρα και που είχε εξοριστεί ύστερα από μια αποτυχημένη εκστρατεία του. Ο Ιάρα όμως ορκίστηκε αργότερα στο νικητή αντίπαλό του, το Σανταντιμούβα, που ήταν ο συντάκτης του περιεχομένου της επιγραφής της Φαιστού, ότι δε θα του προκαλούσε στο εξής δυσκολίες. "Ο Ιάρα, αναφέρεται επί λέξει στο δίσκο, μου πρόσφερε δημητριακά, μου εγγυήθηκε μια ζωή χωρίς ενοχλήσεις και ορκίστηκε ότι δε θα μου δημιουργούσε δυσκολίες, γιατί αυτό ήταν και το δικό του συμφέρον".
Η ανακάλυψη του Γκεοργκίεφ προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στους επιστημονικούς κύκλους, γιατί δημιουργεί ελπίδες για την αποκρυπτογράφηση και των άλλων επιγραφών σε εικονιστική επιγραφή. Αν αποδειχτεί ότι αποκρυπτογράφησε πράγματι το δίσκο της Φαιστού, υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες ότι θα γίνει γνωστή μια περίοδος χιλίων ετών της αρχαίας ιστορίας.
Τρόποι γραφής
Οι τρόποι γραφής (ο τρόπος δηλ. με τον οποίο τα διάφορα σύμβολα τοποθετούνται στη σειρά, για να δημιουργήσουν λέξεις και έννοιες) είναι διαφορετικοί, ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο που χρησιμοποιήθηκαν. Οι Έλληνες, όπως και όλοι οι άλλοι Ινδοευρωπαϊκοί λαοί, έγραφαν και γράφουν απ' τα αριστερά προς τα δεξιά. Στην αρχαία Ελλάδα όμως χρησιμοποιήθηκε και μια άλλη γραφή. Σύμφωνα μ' αυτή, το γράψιμο γίνεται με τον τρόπο που οργώνουν τα βόδια, "βουστροφηδόν", όπως χαρακτηριστικά λεγόταν. Η γραφή δηλ. παρουσίαζε το σχήμα μιας συνεχιζόμενης τεθλασμένης γραφής. Οι Σημίτες έγραφαν από τα δεξιά προς τα αριστερά και με τον ίδιο τρόπο εξακολουθούν να γράφουν σήμερα οι Εβραίοι και άλλοι ανατολικοί λαοί.
Η γραφή αποτέλεσε ένα βασικό συντελεστή στην όλη εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Με τη γραφή έγινε δυνατή η μεταβίβαση της σκέψης των μεγάλων ανδρών και των ανακαλύψεων της επιστήμης που τόσο πολύ συντέλεσαν στην τεχνολογική εξέλιξη και στον πολιτισμό. Γι' αυτό το λόγο η ιστορία, η πραγματική ιστορία, αρχίζει από τότε που έχομε γραπτά μνημεία. Οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές προσπαθούν, εάν είναι δυνατό, να βρουν και γραπτά μνημεία, για να τεκμηριώσουν τις εργασίες του. Χάρη στη γραφή έγινε δυνατό η ανθρωπότητα να πληροφορηθεί την ύπαρξη των επών του Ομήρου (Ιλιάδα-Οδύσσεια), τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, τις σαιξπηρικές τραγωδίες κ ά.
Η συνηθισμένη γραφή μιας γλώσσας είναι η λεγόμενη ιστορική γραφή. Αυτή χαρακτηρίζεται από την τάση της διατήρησης της παλιάς ορθογραφίας, ακόμη και όταν αυτή δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη προφορά (όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, μεταξύ των οποίων και η ελληνική. Στην ελληνική ανάγνωση το μακρό φωνήεν πρέπει να έχει μεγαλύτερη διάρκεια προφοράς απ' ότι το βραχύ). Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στην επιθυμία να διατηρηθεί στη μνήμη η καταγωγή κάθε λέξης. Στην τελευταία αυτή περίπτωση η γραφή λέγεται ετυμολογική.
Άλλη μορφή γραφής είναι και η γραφή που χρησιμοποιείται από τους φθογγολόγους. Αυτοί παριστάνουν τους φθόγγους με σύστημα φωνητικών γραφών που είναι ακριβώς προσαρμοσμένες στην προφορά του φθόγγου (φωνητικό αλφάβητο). Η γραφή αυτή βοηθά στην ορθή προφορά τόσο των λέξεων, όσο και των γραμμάτων ξεχωριστά.
Η γραφή αποτέλεσε ένα βασικό συντελεστή στην όλη εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Με τη γραφή έγινε δυνατή η μεταβίβαση της σκέψης των μεγάλων ανδρών και των ανακαλύψεων της επιστήμης που τόσο πολύ συντέλεσαν στην τεχνολογική εξέλιξη και στον πολιτισμό. Γι' αυτό το λόγο η ιστορία, η πραγματική ιστορία, αρχίζει από τότε που έχομε γραπτά μνημεία. Οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές προσπαθούν, εάν είναι δυνατό, να βρουν και γραπτά μνημεία, για να τεκμηριώσουν τις εργασίες του. Χάρη στη γραφή έγινε δυνατό η ανθρωπότητα να πληροφορηθεί την ύπαρξη των επών του Ομήρου (Ιλιάδα-Οδύσσεια), τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, τις σαιξπηρικές τραγωδίες κ ά.
Η συνηθισμένη γραφή μιας γλώσσας είναι η λεγόμενη ιστορική γραφή. Αυτή χαρακτηρίζεται από την τάση της διατήρησης της παλιάς ορθογραφίας, ακόμη και όταν αυτή δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη προφορά (όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, μεταξύ των οποίων και η ελληνική. Στην ελληνική ανάγνωση το μακρό φωνήεν πρέπει να έχει μεγαλύτερη διάρκεια προφοράς απ' ότι το βραχύ). Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στην επιθυμία να διατηρηθεί στη μνήμη η καταγωγή κάθε λέξης. Στην τελευταία αυτή περίπτωση η γραφή λέγεται ετυμολογική.
Άλλη μορφή γραφής είναι και η γραφή που χρησιμοποιείται από τους φθογγολόγους. Αυτοί παριστάνουν τους φθόγγους με σύστημα φωνητικών γραφών που είναι ακριβώς προσαρμοσμένες στην προφορά του φθόγγου (φωνητικό αλφάβητο). Η γραφή αυτή βοηθά στην ορθή προφορά τόσο των λέξεων, όσο και των γραμμάτων ξεχωριστά.
Αττικό Δίκαιο
Οι γραφές για τις οποίες ενδιαφέρεται το Αττικό Δίκαιο λέγονταν δημόσιες γραφές, για να ξεχωρίζουν από τις "ιδίες" γραφές. Μέχρι ενός σημείου ο όρος δημόσια γραφή αντιστοιχεί με το σύγχρονο όρο της "μήνυσης", ενώ ο όρος ιδία γραφή με το σύγχρονο όρο "καταγγελία".
Με την έννοια δημόσια γραφή εννοούμε την καταγγελία (στον εκάστοτε αρμόδιο άρχοντα) πράξης που θίγει βασικά το συνολικό συμφέρον.
Το όνομα γραφή χρησιμοποιήθηκε, επειδή η μήνυση έπρεπε να γίνει γραπτά. Πολλές φορές αντί του όρου γραφή χρησιμοποιούταν ο όρος δημόσια δίκη ή φάση. Στη γενική της έννοια περιελάμβανε την απαγωγή και την αφήγηση. Τα είδη των γραφών, που έχουν γίνει γνωστά σε μας, είναι πολλά. Έχουμε τις γραφές των παράνομων, του αγαμίου, του ανδραποδισμού κλπ.
Στη σημερινή εποχή η έννοια γραφή από οικονομική άποψη δηλώνει τη μήνυση και εισαγωγή σε δίκη μετά από έγγραφη κατηγορία και η προς το συμφέρον της πολιτείας ποινική δίωξη. (1)
Ας διαβάσουμε τώρα ένα κείμενο που αλιεύουμε μέσα από το περιοδικό «Αρχαιολογία»!
Με την έννοια δημόσια γραφή εννοούμε την καταγγελία (στον εκάστοτε αρμόδιο άρχοντα) πράξης που θίγει βασικά το συνολικό συμφέρον.
Το όνομα γραφή χρησιμοποιήθηκε, επειδή η μήνυση έπρεπε να γίνει γραπτά. Πολλές φορές αντί του όρου γραφή χρησιμοποιούταν ο όρος δημόσια δίκη ή φάση. Στη γενική της έννοια περιελάμβανε την απαγωγή και την αφήγηση. Τα είδη των γραφών, που έχουν γίνει γνωστά σε μας, είναι πολλά. Έχουμε τις γραφές των παράνομων, του αγαμίου, του ανδραποδισμού κλπ.
Στη σημερινή εποχή η έννοια γραφή από οικονομική άποψη δηλώνει τη μήνυση και εισαγωγή σε δίκη μετά από έγγραφη κατηγορία και η προς το συμφέρον της πολιτείας ποινική δίωξη. (1)
Ας διαβάσουμε τώρα ένα κείμενο που αλιεύουμε μέσα από το περιοδικό «Αρχαιολογία»!
Η οινοχόη του Διπύλου
Χρήστος Μπουλώτης
Χρήστος Μπουλώτης
Η οινοχόη του Διπύλου (750-735 π.Χ.), που διαφύλαξε την αρχαιότερη μαρτυρία αλφαβητικής γραφής, πήρε το όνομά της από το υστερογεωμετρικό αττικό εργαστήρι του «τεχνίτη του Διπύλου». Ο αρχιτεχνίτης του ειδικευόταν στην κατασκευή μνημειωδών ταφικών αγγείων που στήνονταν ως σήματα σε τάφους του Κεραμεικού. Το σφαιρικό της σώμα φέρει γραπτό διάκοσμο από οριζόντιες ταινίες και στον ψηλό λαιμό της απεικονίζεται ραδινό ελάφι σε βοσκή. Στη σκούρα ζώνη του ώμου αρχίζει η επιγραφή, χαραγμένη και όχι γραπτή, που διαβάζεται από τα δεξιά προς τα αριστερά. 47 γράμματα, δάνειο βορειοσημιτικό, σχηματίζουν λέξεις που δεν διαχωρίζονται μεταξύ τους. Το γράμμα Χ, που απουσιάζει από το φοινικικό αλφάβητο, κάνει εδώ την πρώτη του εμφάνιση. Η πρώτη από τις δύο προτάσεις διαβάζεται εύκολα: «Όποιος τώρα από όλους τους χορευτές χορέψει με περισσότερη χάρη». Η κύρια πρόταση που έπεται είναι δυσανάγνωστη. Εύλογη φαίνεται η άποψη ότι το αγγείο αθλοθετήθηκε για τον δεινότερο χορευτή και αργότερα έγινε κτέρισμα στον τάφο του. Η επιγραφή απηχεί τον ομηρικό ποιητικό λόγο τόσο με το επικό της λεξιλόγιο όσο και με την έμμετρη μορφή της. Για την πρώτη πρόταση χρησιμοποιήθηκε το δακτυλικό εξάμετρο ενώ για την επόμενη το αδώνειο. Η στιχουργική της ποικιλία βρίσκει παράλληλο στη δεύτερη αρχαιότερη επιγραφή, τη χαραγμένη σε υστερογεωμετρικό σκύφο από τις Πιθηκούσες (Ίσχια, Κάτω Ιταλία), γύρω στο 720 π.Χ. Φαίνεται πως η αποδοχή του φοινικικού αλφαβήτου έγινε γύρω στα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. Ελεύθερη από τον όποιο ιερό χαρακτήρα, με την αυγή του 7ου αιώνα π.Χ. η γραφή θα γνωρίσει εξάπλωση εκρηκτική. (2)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Τα κείμενα που αναφέρονται στη γραφή είμαι αποσπάσματα από μία έρευνα που έχει κάνει για το θέμα αυτό το Ερμηνευτικό και Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Ματζέντα.
2. Περιοδικό «Αρχαιολογία», Τεύχος 6, Φεβρουάριος 1983, Aθήνα, 5000 χρόνια ζωής, Κύριο θέμα, Σελίδες: 32-35.
1. Τα κείμενα που αναφέρονται στη γραφή είμαι αποσπάσματα από μία έρευνα που έχει κάνει για το θέμα αυτό το Ερμηνευτικό και Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Ματζέντα.
2. Περιοδικό «Αρχαιολογία», Τεύχος 6, Φεβρουάριος 1983, Aθήνα, 5000 χρόνια ζωής, Κύριο θέμα, Σελίδες: 32-35.
0 comments:
Δημοσίευση σχολίου