Η ΜΥΡΤΙΣ......ΞΑΝΑΖΩΝΤΑΝΕΥΕΙ

Η Μύρτις, ένα 11χρονο κοριτσάκι που πέθανε από τον λοιμό στην Αθήνα τον 5ο π.Χ. αιώνα, «ξαναζωντανεύει»

Με τη Μαρία Ψαρά
Μια Αθηναία βέρα, που ξαναχαμογελά 2.500 χρόνια μετά! Η Μύρτις, ένα 11χρονο κοριτσάκι που κατοικούσε στην Αθήνα την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου αποκαλύπτεται ξανά χάρη στην εξέλιξη της επιστήμης και στο μεράκι ανθρώπων που την πίστεψαν.

Υπήρξε ένα από τα χιλιάδες ανώνυμα θύματα του φοβερού λοιμού που έπληξε την Αθήνα στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου. Το σώμα της πετάχτηκε βιαστικά στον ακανόνιστο ομαδικό λάκκο που άνοιξε η πόλη για να θάψει τους νεκρούς της, σε μια άκρη του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού. Το κρανίο της Μύρτιδος βρέθηκε ανάμεσα στα οστά δεκάδων άλλων ανδρών, γυναικών και παιδιών. Το παιδικό κρανίο διατηρήθηκε σε άριστη κατάσταση και αυτό ήταν το ερέθισμα για την ανάπλασή της …έτσι ώστε να έρθουμε σήμερα πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν!

«Η μελέτη του σκελετικού υλικού από το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού είναι μέρος ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος μελέτης του κρανιοπροσωπικού συμπλέγματος, με το οποίο, ως ορθοδοντικός, ασχολούμαι εδώ και χρόνια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών», λέει στον «Φιλελεύθερο» ο επίκουρος καθηγητής του Εργαστηρίου Ορθοδοντικής της Οδοντιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου της Αθήνας, Μανώλης Ι. Παπαγρηγοράκης, που έδωσε «ψυχή» στη Μύρτιδα. Ο κ. Παπαγρηγοράκης μετράει ήδη 30 χρόνια που συλλέγει αρχαιολογικό σκελετικό υλικό από τον ελλαδικό χώρο και ως οδοντίατροςορθοδοντικός, εστιάζει το ενδιαφέρον του στο κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα και τη μελέτη της κατατομής των προγόνων μας. «Η πρώτη σχετική εργασία μου ήταν για το Μaster ofScience από το Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν της Νορβηγίας, με θέμα «CraniofacialΜorphologyofΑncientGreeks», το οποίο κατέληγε ότι δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ της κατατομής του νεοέλληνα (σπλαγχνικό κρανίο) και αυτής των αρχαίων προγόνων του στη διάρκεια των τελευταίων 4.000 χρόνων» εξηγεί. Η μελέτη του αρχαιολογικού αυτού υλικού, που χρονολογείται από το 1900 π.Χ. -μεσοελλαδική εποχή- μέχρι το 300 π.Χ. περίπου, διερευνά και αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά του προσώπου των αρχαίων Ελλήνων, έτσι ώστε αυτό να συγκριθεί με το πρόσωπο του σύγχρονου Έλληνα. Επίσης γίνεται η σύγκριση με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των αρχαίων αγαλμάτων, για να διαπιστωθεί κατά πόσον αυτά απεικονίζουν την πραγματικότητα ή μια εξιδανικευμένη μορφή της.

«Η ερευνητική μου εργασία συνεχίστηκε με τη μελέτη υλικού από αρχαιολογικές ανασκαφές της Γ΄ Εφορίας Αρχαιοτήτων στην περιοχή του Κεραμεικού, σε συνεργασία με την αρχαιολόγο Έφη Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, τον ορθοδοντικό Φίλιππο Συνοδινό και τον γενετιστή-οδοντίατρο-βιολόγο Χρήστο Γιαπιτζάκη, με σκοπό τη διερεύνηση του παθογόνου παράγοντα που προκάλεσε τον λοιμό των Αθηνών και έγινε αιτία για το θάνατο 50.000 χιλιάδων Αθηναίων. Ακολουθώντας το πρωτόκολλο των καθηγητών Raoultκαι Drancourtτου Πανεπιστημίου της Μασσαλίας καταλήξαμε ότι ένας από τους αιτιολογικούς παράγοντες του λοιμού των Αθηνών ήταν ο τυφοειδής πυρετός», λέει ο κ. Παπαγρηγοράκης και προσθέτει: «Ένα παιδικό κρανίο του ομαδικού τάφου του Κεραμεικού που βρέθηκε σε άριστη κατάσταση μου τράβηξε την προσοχή, λόγω του ότι διατηρούσε μέρος της νεογιλής συγχρόνως με τη μόνιμη οδοντοφυΐα». «Έτσι ξεκίνησε η προσπάθεια για την πραγματοποίηση της ανάπλασης αυτού του παι δικού προσώπου του 5ου π.Χ. αιώνα. Σε συνεργασία με τους Γιώργο Παναγιάρη, Μανόλη Τσιλιβάκο, Παναγιώτη Τούλα, Αριστομένη Αντωνιάδη, Μανόλη Μαραβελάκη, Φίλιππο Συνοδινό και Οscar Νilsson, καταφέραμε σε δύο χρόνια να ολοκληρώσουμε την ανάπλαση της κεφαλής του κοριτσιού που πέθανε στο λοιμό των Αθηνών. Της δώσαμε το όνομα Μύρτις...», διηγείται.

Το επόμενο βήμα ήταν η παρουσίαση της Μύρτιδος στο κοινό στις 9 Απριλίου 2010, στο Νέο Μουσείο Ακροπόλεως και εν συνεχεία, η οργάνωση περιοδεύουσας έκθεσης με τίτλο «Μύρτις: πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν» στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας από 15 Απριλίου μέχρι 15 Ιουνίου 2010, με μεγάλη επιτυχία. Τώρα η Μύρτις βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από τις 13 Σεπτεμβρίου μέχρι τέλος του έτους. Στη συνέχεια, με το νέο έτος ξεκινά ένα ταξίδι σε διάφορα μουσεία της Ελλάδας, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το Μουσείο Τσαλαπάτα και το Αρχαιολογικό Βόλου κ.ά., καθώς και του εξωτερικού, για να καταλήξει σε μόνιμη έκθεση μουσείου της Αθήνας. Βεβαίως θα ήθελα πολύ να έρθουμε με τη Μύρτιδα και στην Κύπρο!», τονίζει.

Η ιστορία του λοιμού και οι έρευνες
Η ΠΟΡΕΙΑ της ιστορίας πολλών μεγάλων πολιτισμών της αρχαιότητας επηρεάστηκε σημαντικά από τη διάδοση επιδημιών. Μεταξύ αυτών, ο λοιμός της αρχαίας Αθήνας αναμφισβήτητα αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου, επισπεύδοντας την παρακμή του Χρυσού Αιώνα και της αθηναϊκής μονοκρατορίας στη Μεσόγειο.
Όπως εκτενώς αναφέρει ο κ. Παπαγρηγοράκης, ο λοιμός ξέσπασε κατά την πολιορκία της Αθήνας από τους Σπαρτιάτες στην αρχή του καλοκαιριού του 430 π.Χ. και μέχρι το καλοκαίρι του 428 π.Χ. κυριολεκτικά αποδεκάτισε τον πληθυσμό της πόλης. Μετά από μια βραχεία περίοδο ύφεσης, η επιδημία επανέκαμψε στη διάρκεια του χειμώνα του 427 π.Χ. και διήρκεσε μέχρι το χειμώνα του 426 π.Χ. Υπολογίζεται ότι περίπου ένας στους τρεις κατοίκους της Αθήνας χάθηκε από την επιδημία, μεταξύ αυτών και ο χαρισματικός ηγέτης της πόλης, ο Περικλής.

Η αιτία που προκάλεσε τον λοιμό της Αθήνας αποτελούσε μέχρι σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας της ιατρικής. Οι γνώσεις μας ως προς την αιτία του λοιμού περιορίζονταν στις αφηγήσεις του μεγάλου αρχαίου ιστορικού του 5ου αιώνα π.Χ., Θουκυδίδη, ο οποίος προσβλήθηκε επίσης από τη νόσο αλλά επέζησε. Στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Θουκυδίδης περιγράφει με αρκετή ακρίβεια τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα κατά την περίοδο του λοιμού, καθώς και τα κύρια σημεία και συμπτώματα της νόσου.

«Η αδυναμία τεκμηρίωσης οποιασδήποτε διαγνωστικής υπόθεσης σχετικά με την αιτία του λοιμού της Αθήνας, οφειλόταν στην έλλειψη κατάλληλου παλαιοπαθολογικού υλικού, η ανάλυση του οποίου ενδεχομένως θα οδηγούσε σε αναδρομική ασφαλή διάγνωση του παθογόνου παράγοντα που προκάλεσε την επιδημία», εξηγεί ο κ. Παπαγρηγοράκης και προσθέτει: «Το απαραίτητο σκελετικό υλικό για την πραγματοποίηση μιας αντίστοιχης έρευνας σε θύματα του λοιμού της Αθήνας ανακαλύφθηκε τελικά σε σχετικά πρόσφατη αρχαιολογική ανασκαφή της περιόδου 1994-1995, που πραγματοποιήθηκε υπό την εποπτεία της αρχαιολόγου, Έφης Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη». Η αλματώδης πρόοδος της μοριακής βιολογίας και της γενετικής τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη αντίστοιχης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας μέσω των εφαρμογών της πληροφορικής, έχει δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη διερεύνηση και την επιστημονική τεκμηρίωση διατυπωμένων ήδη από το παρελθόν υποθέσεων εργασίας. Στα πλαίσια αυτά και με βάση τις νέες δυνατότητες που έχουν δημιουργηθεί, σε κατάλληλα οργανωμένα και εξειδικευμένα ερευνητικά κέντρα μπορεί να επιχειρηθεί πλέον η αναζήτηση απαντήσεων σε σημαντικά ερωτήματα, τα οποία έχουν απασχολήσει την επιστήμη για πολλές δεκαετίας ή και αιώνες.

Συγκλονιστική επιστολή της Μύρτιδος στον ΟΗΕ
Η Μύρτις, ένα κορίτσι που έζησε στην Αθήνα πριν από 2500 χρόνια, στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα στον κόσμο. «Το όνομά μου είναι Μύρτις, ωστόσο δεν πρόκειται για το αληθινό μου όνομα! Μου το έδωσαν οι αρχαιολόγοι που ανακάλυψαν το 1994-1995 τα οστά μου μαζί με άλλους 150 σκελετούς σε έναν ομαδικό τάφο στην Αθήνα, συγκεκριμένα στην περιοχή του Κεραμεικού. Μπορεί να μοιάζω κορίτσι του 21ου αιώνα αλλά σας διαβεβαιώνω ότι είμαι ένα εντεκάχρονο παιδί που έζησε και πέθανε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. Πώς, λοιπόν, μπορεί ένα παιδί από την αρχαία Αθήνα να γίνει “Φίλος της Χιλιετίας” των Ηνωμένων Εθνών;

Οι επιστήμονες είναι σίγουροι ότι ήμουν ένα από τα θύματα του λοιμού που έπληξε την Αθήνα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430-426 π.Χ. Γνωρίζουν, επίσης, ότι αιτία του θανάτου μου ήταν ο τυφοειδής πυρετός: Η αρρώστια που σκότωσε τον Αθηναίο πολιτικό, Περικλή, και περίπου το ένα τρίτο όλων των κατοίκων της πόλης εκείνη την εποχή. Λένε, επίσης, πως η επιδημία συνέβαλε στην τελική ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Το κρανίο μου βρέθηκε σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση και αυτό ενέπνευσε τον καθηγητή Ορθοδοντικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη, να ξεκινήσει, σε συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες, την ανάπλαση του προσώπου μου. Να ’μαι, λοιπόν! Μπορείτε να δείτε το αποτέλεσμα των προσπαθειών τους στη φωτογραφία μου: Είμαι σχεδόν όπως την ημέρα που πέθανα.
Ο καθηγητής Μανώλης Ι. Παπαγρηγοράκης πίστευε ότι η “αναβίωσή” μου δεν θα έπρεπε να είναι μόνο μια ευκαιρία για να δει ο κόσμος το πρόσωπο ενός κοριτσιού που έπαιζε στoυς πρόποδες της Ακρόπολης όταν οι Αθηναίοι δημιουργούσαν τον Παρθενώνα, αλλά ήθελε επίσης η “επιστροφή” μου να στείλει ένα ηχηρό μήνυμα στον κόσμο και στους ηγέτες του.

Ο θάνατός μου ήταν αναπόφευκτος. Τον 5ο αιώνα π.Χ. δεν είχαμε ούτε τη γνώση ούτε τα μέσα για την καταπολέμηση θανατηφόρων ασθενειών. Όμως εσείς, οι άνθρωποι του 21ου αιώνα, δεν έχετε καμία δικαιολογία. Διαθέτετε όλα τα απαραίτητα μέσα και πόρους για να σώσετε τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, εκατομμυρίων παιδιών που όπως εγώ πεθαίνουν από αρρώστιες οι οποίες μπορούν να προληφθούν και να θεραπευτούν.

2.500 χρόνια μετά το θάνατό μου, ελπίζω ότι το μήνυμά μου θα επηρεάσει και θα εμπνεύσει περισσότερους ανθρώπους να εργαστούν και να κάνουν πραγματικότητα τους “Στόχους της Χιλιετίας της Ανάπτυξης”. Ακούστε με! Ξέρω τι λέω. Μην ξεχνάτε ότι είμαι πολύ μεγαλύτερη και ως εκ τούτου πιο σοφή από εσάς».

Posted in: